Ο χαρακτηρισμός είναι και προκλητικός. Η σύγκριση με τη σύγχρονη εποχή και κυρίως με τον 20ο αιώνα των παγκοσμίων πολέμων, των γενοκτονιών και των ολοκαυτωμάτων σε βιομηχανικό επίπεδο, στον αντίποδα της εκπληκτικής επιστημονικής προόδου την ίδια εκείνη περίοδο, είναι από μόνη της εξοργιστική και καταθλιπτική.
Στις αρχές του 21ου αιώνα η κτηνωδία, αν και παρουσιάζεται ως δήθεν πιο εκλεπτυσμένη*, διατηρείται σε πλήρη ισχύ. Αναφέρω μόνο ένα παράδειγμα. Ο πλανήτης κατοικείται από 7,9 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Υπολογίζεται ότι η σημερινή γεωργική παραγωγή επαρκεί για τη σίτιση 10 δισεκατομμυρίων ατόμων. Κι όμως - humani dignitas opprobrium** - άνθρωποι πεθαίνουν από πείνα.
(Η αυτοσυγκράτηση επιβάλλεται από την ευρεία διασπορά των πυρηνικών όπλων. **προς όνειδος της ανθρώπινης αξιοπρέπειας)
Οι Κανονικές Ώρες των Βενεδικτίνων5:
Αγρυπνία: Ορισμένες φορές αναφέρεται και ως Μεσονυκτικό. Ανάμεσα στις 2.30΄ και στις 3.00΄ μετά τα μεσάνυχτα.
Όρθρος: Στην αρχαιότερη παράδοση ονομάζεται Εωθινό. Ανάμεσα στις 5.00΄ και 6.00΄ το πρωί. Λήγει πριν αρχίσει να χαράζει.
Πρώτη Ώρα: Γύρω στις 7.30΄, λίγο πριν από την ανατολή.
Τρίτη Ώρα: Γύρω στις 9.00΄.
Έκτη Ώρα: Μεσημέρι. Στις μονές όπου οι μοναχοί δεν εργάζονταν στους αγρούς, συνέπιπτε με την ώρα του μεσημβρινού γεύματος τον χειμώνα.
Ενάτη Ώρα: Ανάμεσα στις 2.00΄ και 3.00΄ το απόγευμα.
Εσπερινός: Γύρω στις 4.30΄, την ώρα της δύσης. Ο Κανόνας απαιτεί να γίνει το δείπνο πριν αρχίσει να σκοτεινιάζει.
Απόδειπνο: Γύρω στις 6.00΄. Το αργότερο στις 7.00΄ οι μοναχοί πηγαίνουν για ύπνο.
(Οι Ώρες ποικίλουν ανάλογα με την τοποθεσία και την εποχή. Οι υποδείξεις του Αγίου Βενέδικτου στη Regula Monachorum του 540 πιθανότατα να μην τηρούνταν πιστά τον 14ο αιώνα. Οι μοναχοί που αγρυπνούσαν τη νύχτα κατέρρεαν από την κούραση στη διάρκεια της ημέρας. Στο συγκεκριμένο πρόγραμμα οι Ώρες είναι προσαρμοσμένες στην περιοχή της Βόρειας Ιταλίας την περίοδο στα τέλη Νοεμβρίου. Ο ήλιος ανατέλλει στις 7.30΄ και δύει στις 4.40΄ το απόγευμα.)
Τι εννοούσε ο Μεσαίωνας ως ομορφιά του φωτός και του χρώματος; Ένα πράγμα ξέρουμε σίγουρα. Ακόμα κι αν μιλάμε πάντα για Σκοτεινές Εποχές, και σίγουρα σκοτεινές θα έπρεπε να είναι οι αίθουσες και οι διάδρομοι των πύργων και των μοναστηριών και οι καλύβες των χωρικών, ο άνθρωπος του Μεσαίωνα, αντίθετα, φαινόταν να ζει (ή τουλάχιστον αυτό αναπαριστούσε όταν έγραφε ποίηση ή ζωγράφιζε) σε ένα περιβάλλον γεμάτο φως.
Ο Μεσαίωνας παίζει με τα βασικά χρώματα, με χρωματικές ζώνες καθορισμένες χωρίς σκιά, με παράθεση αποχρώσεων που παράγουν φως μέσα από τον συνδυασμό τους αντί να καθορίζονται από ένα φως που τις περιβάλλει με φωτοσκιάσεις ή κάνει το χρώμα να σταλάζει πέρα από το όριο της μορφής. Αν παρατηρήσουμε τη ζωγραφική μπαρόκ, το φως χτυπά τα αντικείμενα και το παιχνίδι των όγκων δημιουργεί ζώνες φωτεινές και ζώνες σκούρες. Αντίθετα στις μεσαιωνικές μινιατούρες το φως μοιάζει να πηγάζει μέσα από τα αντικείμενα. Αυτά, ως όμορφα πράγματα, ήταν φωτεινά εκ των έσω.
Η φωτεινότητα, μαζί με την αναλογία και την ακεραιότητα, συνέθεταν τα τρία μεσαιωνικά χαρακτηριστικά του ωραίου.
Ο Μεσαίωνας ήταν ερωτευμένος με το φως, μάλιστα εκείνη την περίοδο αναπτύχθηκε η απεικονιστική τεχνική που εκμεταλλεύεται περισσότερο από κάθε άλλη την ένταση του απλού χρώματος απλώς και μόνο ενώνοντάς το με τη ζωντάνια του φωτός που το διαπερνά: η τέχνη του βιτρό των γοτθικών καθεδρικών ναών. Η γοτθική εκκλησία είναι έτσι κατασκευασμένη ώστε να γίνεται μια έκρηξη φωτός μέσα από σηραγγώδεις δομές6.
Εικόνες γεμάτες λάμψη και φως καταγράφονται στα μυστικιστικά κείμενα της Αγίας και Σίβυλλας του Ρήνου Hildegard von Bingen, 1098 –1179. Οράματα φωτός ακτινοβολούν στον Παράδεισο του Δάντη, 1265 –1321, που στην επτακοσιοστή επέτειο του θανάτου του παραμένει δραματικά επίκαιρος, συνοψίζοντας στο έργο του και τη δική μας εποχή.
Ωστόσο ο Δάντης έγραψε μετά τον Ακινάτη, 1225 – 1274, και κινήθηκε στη συνέχεια μιας θεολογικής παράδοσης που πλέον γιόρταζε το φως ως ένα μυστικιστικό και κοσμολογικό φαινόμενο. Το Σύμπαν ήταν φτιαγμένο από μια μοναδική ροή φωτεινής ενέργειας, πηγή ομορφιάς και ύπαρξης ταυτόχρονα, κάνοντάς μας να σκεφτούμε ένα είδος Μεγάλης Έκρηξης.
Στο ενδιάμεσο είχε μιλήσει ο Θωμάς ο Ακινάτης. Γι αυτόν η claritas (λάμψη, φωτεινότητα, διαύγεια) δεν έρχεται ως κοσμική έκρηξη από ψηλά, αλλά από χαμηλά ή από το εσωτερικό του αντικειμένου, ως αυτοαποκάλυψη της μορφής που το οργανώνει. Ήδη ο δάσκαλος του Ακινάτη, ο Αλβέρτος ο Μέγας, 1200 – 1280, είχε πει ότι η ομορφιά είναι λάμψη της μορφής στα αναλογικά σημεία της ύλης, και η μορφή για την οποία μιλούσε δεν ήταν μια ιδέα πλατωνική, αλλά αυτό που οδηγούσε εκ των έσω την ύλη να γίνει συμπαγής οργανισμός: εντελέχεια*. Έχουμε περάσει από ένα πλαίσιο νεοπλατωνικό σε ένα πλαίσιο αριστοτελικό.
(*εντελέχεια: όρος της αριστοτελικής φιλοσοφίας που δηλώνει τη μετάβαση της ύλης από την αδρανή στην ενεργό κατάσταση με την πρόσληψη μορφής (είδους), αλλά και την αιτία αυτής της μετάβασης.)
Παραπομπές:
1. Βλέπουμε τώρα μέσα από έναν καθρέφτη και με αινίγματα. (Ουμπέρτο Έκο, Το Όνομα του Ρόδου, Σελ. 19)
2. Με τον όρο φωταύγεια χαρακτηρίζεται οποιαδήποτε εκπομπή φωτός χωρίς θέρμανση. Το φαινόμενο της φωταύγειας παρατηρείται στα σώματα όταν εκπέμπουν ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που η έντασή της σε ορισμένα μήκη κύματος ή στενές περιοχές του ηλεκτρομαγνητικού φάσματός τους είναι μεγαλύτερη από εκείνη της θερμικής ακτινοβολίας που εκπέμπουν τα ίδια αυτά σώματα στην ίδια θερμοκρασία. Η φωταύγεια παρατηρείται τόσο σε στερεές όσο και σε ρευστές ουσίες, ανόργανες ή οργανικές. Η ενέργεια που παρέχεται στα ηλεκτρόνια των ατόμων των ουσιών προκαλεί τη διέγερσή τους. Στη συνέχεια αυτά αποδιεγείρονται επανεκπέμποντας την ενέργεια που είχαν απορροφήσει με τη μορφή φωτονίων.
3. Με τη λέξη πρόγραμμα δηλώνεται συνοπτικά η έννοια της δίαιτας. Στην πράξη σημαίνει τον συστηματικό τρόπο διαβίωσης που προάγει την πνευματικότητα χωρίς να παραμελεί το σώμα. Η διατροφή είναι ένα από τα σημαντικότερα μέρη της δίαιτας. Όπως είναι γνωστό: η λειτουργία της κοιλιάς μεταμορφώνεται σε λειτουργία της διάνοιας. Πέρα από το πλήθος των σύγχρονων διατροφολογικών μελετών, βλέπε σχετικά και Ιωάννου της Κλίμακος, Περί Γαστριμαργίας, Σελ. 185-193.
4. Με την έκφραση μετεωρισμός της ψυχής δηλώνεται η φαντασία. Ως μετεωρισμός της ψυχής ορίζεται η κίνηση του νου από τον αισθητό στον υπεραισθητό κόσμο. Ο Χρύσιππος, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Στωικής Σχολής, τόνιζε ότι η φαντασία αποτελεί το ασφαλέστερο κριτήριο στην αναζήτηση της αλήθειας. Για τον Πλάτωνα η φαντασία είναι το μείγμα αντίληψης και κρίσης. Ο Αριστοτέλης τη θεωρεί ως κάτι μέσο μεταξύ αίσθησης και νόησης. (Κωνσταντίνου Γ. Νιάρχου, Διονυσίου Λογγίνου περί Ύψους, Σελ.15)
5. Ο Άγιος Βενέδικτος ο εκ Νουρσίας, (~480-547), από πλούσια οικογένεια ευγενών της Nursia - σημερινή Norcia - της Umbria και με ιδιαίτερα προσεγμένη μόρφωση, υπήρξε σύμφωνα με τον Giuseppe Carletti ο ιδρυτής του δυτικού μοναχισμού. Το 1964 ο Πάπας Παύλος ΣΤ' τον ανακήρυξε προστάτη άγιο της Ευρώπης. Το 2008 ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄ (Joseph Ratzinger) υπογράμμισε ότι: Ο άγιος Βενέδικτος άσκησε σημαντική επιρροή στην ανάπτυξη του Ευρωπαϊκού πολιτισμού και βοήθησε την Ευρώπη να βγει από το σκοτάδι που ακολούθησε την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Η ασκητική πειθαρχία και η προγραμματική επιμονή του χαλκέντερου* εργασιομανούς Βενέδικτου υπήρξαν παροιμιώδεις. Η φήμη της γεμάτης αγιότητας ζωής του είχε εξαπλωθεί στα γύρω μέρη. Μετά το θάνατο του ηγουμένου της μονής του Vicovaro, που γειτνίαζε με το ερημητήριό του, κλήθηκε να τον αντικαταστήσει. Σύντομα οι μοναχοί αντέδρασαν στην αυστηρή άσκηση που τους είχε υποβάλει, η οποία δεν περιορίζονταν αποκλειστικά στα ιερουργικά καθήκοντα. Τους επέβαλε να βιοπορίζονται από τη δουλεία τους και όχι ή όχι μόνο από δωρεές. Παράλληλα τους παρότρυνε να προσφέρουν στους οικονομικά ασθενέστερους. Οι μοναχοί σκεφτόντουσαν μέχρι και να τον δηλητηριάσουν. Ο Άγιος Βενέδικτος εγκατέλειψε τη μονή απογοητευμένος και επέστρεψε στο ερημητήριό του. Εκεί διέμεινε αρκετό χρονικό διάστημα πριν συνεχίσει την ιδιαίτερα πλούσια δράση του. Από το 529 άρχισε να οικοδομεί με τους μαθητές και ακολούθους του το περίφημο Αββαείο του Monte Cassino στα ερείπια ενός αρχαίου ναού αφιερωμένου στον Απόλλωνα. Πριν από αυτό είχε ιδρύσει άλλα δώδεκα μοναστήρια, τα οποία είχε επανδρώσει με δώδεκα μοναχούς το καθένα. Το 540 δημοσίευσε τον Κανόνα του: Regula Monachorum.
(*χαλκέντερος -η -ο: ακαταπόνητος, ακούραστος στην πνευματική εργασία.)
Ουμπέρτο Έκο, Το Όνομα του Ρόδου, Σελ. 16 & Φώτιος Ιωαννίδης, Ο όσιος Βενέδικτος και η Regula monachorum. Σελ. 63 -72.
6. Ουμπέρτο Έκο, Στους Ώμους Γιγάντων, Σελ. 49 – 55.
Εσωτερικό του γοτθικού παρεκκλησίου Sainte Chapelle, 1238 - 1248, στο Παρίσι.
