Οὒτοι συνέχθειν, ἀλλά συμφιλεῖν ἔφυν.

(Δε γεννήθηκα για να μισώ, αλλά για ν’ αγαπώ)

Σοφοκλέους Αντιγόνη. Στίχος 523.

Δεν υπάρχει χειρότερη τιμωρία, χειρότερη φρίκη από το να μεταμορφώνεις μια στιγμή σε αιωνιότητα και ν’ αποσπάς τον άνθρωπο από το χρόνο και την αδιάκοπη κίνησή του.

Οι μεγάλοι της Ιστορίας το ήξεραν αυτό. Προχωρούσαν. Περνούσαν στην επόμενη φάση της πραγματικότητας και της ζωής. Αυτό τους έκανε μεγάλους.

Ο Βενιζέλος είχε προτείνει τον Κεμάλ για το Νομπέλ ειρήνης το 1932. Ο Κεμάλ και ο Ινονού, που από το 1912 και μετά ταύτιζαν την Ελλάδα με τον Βενιζέλο, συμβουλεύονταν τον Έλληνα πολιτικό μέχρι το θάνατό του το 1936 για κάθε ελληνοτουρκικό ζήτημα κι αυτό άσχετα με το ποιος ασκούσε την πρωθυπουργία στην Ελλάδα.

Η ιστορία ούτε άρχισε, ούτε τελείωσε με τις βαρβαρότητες του Τοπάλ Οσμάν και του πρίγκηπα Ανδρέα.

If something can go wrong,

it will happen at the worst possible time.

Finagle's Law.

Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα των επιπτώσεων της πανδημίας και η επίδραση του πετρελαϊκού πολέμου

στην ανάπτυξη των εναλλακτικών πηγών ενέργειας.

Η συχνή επανάληψη ασυνήθιστων μετεωρολογικών φαινομένων τα τελευταία χρόνια τα έχει καταντήσει εκνευριστικά συνηθισμένα και σχεδόν εύκολα προβλέψιμα. Οι ακραίες καιρικές συνθήκες, όπως οι σημερινές με τους σχεδόν 40 °C στα μέσα Μαΐου, αποτελούν πλέον τη νέα καθημερινότητα. Αν υπάρχει κάποια πρωτοτυπία, αυτή περιορίζεται στη σχετικά πρόωρη εμφάνισή τους. Στην τρέχουσα κλιματική πραγματικότητα απαιτείται περισσότερο η προσαρμογή, παρά η κάθε φορά αναγγελία της ως έκτακτης. Το γιατί, θέλω να πιστεύω ότι θα γίνει κατανοητό παρακάτω.

Οι αποφασιστικοί και κυρίως υλοποιήσιμοι περιβαλλοντικοί σχεδιασμοί παραμένουν σε εκκρεμότητα ως το τελικό ζητούμενο. Στις παρούσες συνθήκες δεν χρειάζεται να γίνεται καν λόγος για αυτούς. Αν πριν την οικονομική κρίση ήταν άτονοι και ίσως προσχηματικοί, τώρα εκφυλίζονται.

τίς γὰρ δεδοικὼς μηδὲν ἔνδικος βροτῶν;

(Σα δε φοβάται τίποτα, ποιός θα ᾽ναι δίκιος;)

Αισχύλος, Ευμενίδες, 698.

Ἄρει δ᾽ ἔθυον, ἔνθεν ἔστ᾽ ἐπώνυμος

πέτρα πάγος τ᾽ Ἄρειος· ἐν δὲ τῷ σέβας

ἀστῶν φόβος τε ξυγγενὴς τὸ μὴ ἀδικεῖν

σχήσει τό τ᾽ ἦμαρ καὶ κατ᾽ εὐφρόνην ὁμῶς,

αὐτῶν πολιτῶν μὴ ᾽πικαινούντων νόμους

κακαῖς ἐπιρροαῖσι· βορβόρῳ δ᾽ ὕδωρ

λαμπρὸν μιαίνων οὔποθ᾽ εὑρήσεις ποτόν.

τὸ μήτ᾽ ἄναρχον μήτε δεσποτούμενον

ἀστοῖς περιστέλλουσι βουλεύω σέβειν,

καὶ μὴ τὸ δεινὸν πᾶν πόλεως ἔξω βαλεῖν.

τίς γὰρ δεδοικὼς μηδὲν ἔνδικος βροτῶν;

Αισχύλος, Ευμενίδες, στίχοι 689-699.

Στη φωτογραφία θα μπορούσε να είναι η γιαγιά μου η Ελένη. Κατάγονταν από την περιοχή της Μερζιφούντας. Την αρχαία Ηλιούπολι στο δυτικό Πόντο, στην επαρχία της Αμάσειας, που είχε ιδρυθεί το 222 π.Χ.

Στην περιοχή τους, που ήταν και παραμένει ένα από τα κέντρα του φιλειρηνικού και προοδευτικού τουρκικού αλεβιτισμού¹, ζούσαν χωρίς προστριβές με τους Τούρκους συντοπίτες τους. Τη νύχτα της 5ης προς την 6η Μαΐου, γιόρταζαν μαζί, ορθόδοξοι και αλεβίτες, τη μνήμη του Hıdırellez².

Παρακινημένοι από τον υπέρμαχο της Μεγάλης Ιδέας Μητροπολίτη Αμάσειας Γερμανό Καραβαγγέλη, που είχε παντρέψει και τους προγόνους μου, είχαν εξεγερθεί ένοπλα και είχαν εκτελέσει ατάκτους και λιποτάκτες του οθωμανικού στρατού. Αρχικά, το 1921, και αφού δικάστηκαν και απαγχονίστηκαν ισάριθμοι χριστιανοί αντάρτες, ανάμεσά στους εφτά και δύο μέλη της ευρύτερης οικογένειας, εξορίστηκαν στη βορειοδυτική Μεσοποταμία (σημερινό Ιράκ).

Ευτυχώς που κανείς δεν συνειδητοποιεί

πόσο ασήμαντος είναι.

Sherwood Anderson, Μαύρο Γέλιο,

Οδυσσέας, 1984, Σελ 55.        

Τότε μίλησε για τον παλιό άνθρωπο. Είπε ότι ο παλιός άνθρωπος ήξερε με τον πιο άμεσο τρόπο τι να κάνει και πώς να το κάνει με τον καλύτερο τρόπο. Αλλά ακριβώς όμως επειδή τα πήγαινε τόσο καλά, άρχισε να αναπτύσσει μια αίσθηση ατομικότητας που του έδινε την εντύπωση ότι μπορούσε να προβλέπει και να προγραμματίζει τις πράξεις που εκτελούσε. Κι έτσι εμφανίστηκε η ιδέα του ανεξάρτητου ατόμου που άρχισε να υπαγορεύει τη φύση και το σκοπό των πράξεων του ανθρώπου.

Όπως μεγάλωνε το αίσθημα της ατομικότητας, ο άνθρωπος έχασε τη φυσική του σύνδεση με τη σιωπηλή γνώση. Ο σύγχρονος άνθρωπος, κληρονόμος αυτής της ανάπτυξης είναι τόσο απελπιστικά απομακρυσμένος από την πηγή των πάντων που το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να εκφράσει την απελπισία του με βίαιες και κυνικές πράξεις αυτοκαταστροφής. Ο δον Χουάν ισχυρίστηκε ότι η αιτία για να τον κυνισμό και την απελπισία του ανθρώπου είναι ένα κομμάτι σιωπηλής γνώσης που έχει απομείνει μέσα του, που κάνει δύο πράγματα: το ένα είναι να δίνει κάποια υποψία στον άνθρωπο γύρω από την αρχαία σύνδεση του με την πηγή των πάντων και το άλλο τον κάνει να αισθάνεται ότι χωρίς αυτήν τη σύνδεση, δεν έχει καμία ελπίδα ειρήνης, ικανοποίησης, επίτευξης.

Άνθρωποι τύχης είδωλον επλάσαντο πρόφασιν ιδίης αβουλίης.

(Οι άνθρωποι έπλασαν το σκιάχτρο της τύχης,

για να δικαιολογήσουν την ανοησία τους)

Δημόκριτος, 460-370 π.Χ., 68 B 119.

Ας αρχίσουμε με κάποιες τετριμμένες και πληκτικές διαπιστώσεις. Σε συνέντευξή της στο περιοδικό Der Spiegel (Nr 9/22.2.2020) η Γενική Διευθύντρια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου Kristalina Georgieva τονίζει ότι: η ανασφάλεια είναι η νέα κανονικότητα. Ο Henry Kissinger εκτιμούσε σε πρόσφατο άρθρο του στη Wall Street Journal (April 3rd, 2020) ότι: η πολιτική και οικονομική αναταραχή που ξέσπασε μπορεί να διαρκέσει ολόκληρες γενιές. Επιφανείς οικονομολόγοι, όπως ο Robert Shiller (Nobel 2013), υποστηρίζουν ότι η κρίση που διέρχεται η παγκόσμια οικονομία μπορεί να αποδειχτεί χειρότερη από εκείνην του 1929. Τα απαισιόδοξα σενάρια μας προετοιμάζουν για μια βαριά ύφεση· τα αισιόδοξα για μια εφιαλτική.

Ο γνωστός ιστορικός Yuval Noah Harari διαμαρτύρεται και προσπαθεί να εξορκίσει τους κινδύνους που θα προκύψουν για τη δημοκρατία από τον Μεγάλο Αδερφό. Η κρατική εξουσία θα παρακολουθεί τους πάντες και τα πάντα με σκοπό να ελέγξει και να κατευθύνει τις μάζες. Αρκετά όμως με τις ανιαρές γενικότητες. Ας παραβλέψουμε επίσης την ύποπτη και αντιφατική προτροπή του Henry Kissinger: Με το να διαφωνούμε τώρα για το παρελθόν απλά γίνεται δυσκολότερο να κάνουμε αυτό που πρέπει.

η εξουσία του πολίτη δεν στηρίζεται στο δικαίωμα να θέτει μια ερώτηση, αλλά στο δικαίωμα να απαιτεί μια απάντηση.

Milan Kundera, Η Αθανασία, Σελ 136.

Πριν μπορέσουν να καταλάβουν ότι πολεμούσαν με άνισα όπλα-γιατί ήταν εκείνοι που μπορούσαν να θέτουν ερωτήσεις κι όχι αυτοί εδώ-οι πανίσχυροι πολίτες κατρακυλούσαν Κ.Ο. στο δάπεδο του ρινγκ.

Οι μονομαχίες αυτές είναι ένα σημείο των καιρών: η κατάσταση έχει αλλάξει. Οι πολίτες είχαν καταλάβει ότι το να θέτουν ερωτήσεις δεν ήταν μόνο η μέθοδος άσκησης ενός θεμελιακού δικαιώματος, που ζητάει εξηγήσεις, αλλά ένας τρόπος να ασκούν την εξουσία. Ο πολίτης δεν είναι αυτός που απλώς θέτει ερωτήσεις, αλλά αυτός που έχει το ιερό δικαίωμα να τις θέτει σε οποιονδήποτε, για οποιοδήποτε θέμα. Δεν έχουμε όλοι αυτό το δικαίωμα; Κάθε ερώτηση δεν είναι έστω ένα γεφυράκι κατανόησης που ρίχνεται από τον ένα άνθρωπο στον άλλον; Ίσως. Διευκρινίζω την επισήμανση μου: η εξουσία του πολίτη δεν στηρίζεται στο δικαίωμα να θέτει μια ερώτηση, αλλά στο δικαίωμα να απαιτεί μια απάντηση.

Άμποτε να μη ζούσα εγώ σ᾽ αυτήν την πέμπτη γενεά,

με τους ανθρώπους της· καλύτερα να ᾽χα πεθάνει πιο μπροστά 175

ή να γεννιόμουν ύστερα. Γιατί έφτασε τώρα η ώρα

του γένους του σιδήρου.

Μήτε τη μέρα θα απολείψουν κάματος και πόνος μήτε τη νύχτα

η φθορά τους θα κοπάσει· τους περιμένουν μέριμνες βαριές,

θεόσταλτες, μόλο που κάποτε θα σμίγει και σ᾽ αυτούς

καλό με το κακό.