Στην αρνητική απόφασή του για την αγορά ομολόγων το Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας (BVerfG) έκρινε ότι το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ECJ) υπερέβη την εντολή του (ultra vires).
Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα είναι ανεξάρτητη στα όρια της εντολής που έχει. Τα όρια όμως αυτά δεν τα θέτει η ίδια η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Η ΕΚΤ υπόκειται στον έλεγχο του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης μόνο εφόσον ασκεί νομισματική πολιτική. Ωστόσο με την πρότασή της για την αγορά κρατικών ομολόγων ασκεί δημοσιονομική πολιτική. Στην περίπτωση αυτή αρμόδια είναι τα δικαστήρια των χωρών μελών και οι κυβερνήσεις τους. Ή έστω έχουν βαρύνοντα λόγο.
Εξάλλου, όσον αφορά την επιτοκιακή επιβάρυνση της Ιταλίας, η ίδια η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας Christine Lagarde είχε δηλώσει, αναθεωρώντας μάλιστα το δόγμα του Mario Draghi: whatever it takes (ό,τι και αν χρειαστεί), ότι στους σκοπούς της Κεντρικής Τράπεζας δεν περιλαμβάνεται ο περιορισμός της διαφοράς των επιτοκίων μεταξύ των χωρών της ευρωζώνης. Οι υπερχρεωμένες χώρες πάντα πλήρωναν υψηλότερο επιτόκιο σε αντιστάθμισμα του πιστωτικού κινδύνου. Εκτός αυτών όμως, όπως επισήμανε ο διακεκριμένος καθηγητής οικονομίας Hans-Werner Sinn στις 16 Μαΐου 2020 στο Spiegel, γιατί θα έπρεπε να αγοραστούν τα κρατικά χρεόγραφα με την έκδοση νομίσματος, όταν υπάρχουν θηριώδη ποσά αποταμιεύσεων διαθέσιμα και οι καταθέτες θα ήταν πρόθυμοι να τα τοποθετήσουν σε κρατικά ομόλογα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αποταμιεύσεις των 41,378 εκατομμυρίων γερμανικών νοικοκυριών το καλοκαίρι του 2018 έφταναν στα 2,4 τρισεκατομμύρια ευρώ! Κι αυτό σ’ ένα περιβάλλον αρνητικών επιτοκίων!
Αποταμιεύοντας κατά μέσο όρο το ένα δέκατο του εισοδήματός τους, που είναι το διπλάσιο του ποσοστού αποταμίευσης των Βρετανών, συγκεντρώνουν σχεδόν το άθροισμα των καταθέσεων των 66,9 εκατομμυρίων Γάλλων και των 60,3 εκατομμυρίων Ιταλών πολιτών. Είναι επίσης πάνω από το διπλάσιο των 127.59 εκατομμυρίων αμερικανικών νοικοκυριών, που τον Οκτώβριο του 2019 έφταναν τα 1.247,6 δισεκατομμύρια δολάρια ή τα 1.118,96 δισεκατομμύρια ευρώ, με την ισοτιμία την 1η Νοεμβρίου 2019 να διαμορφώνεται στα 0,90 € για 1$. Στο μεταξύ με την έναρξη της πανδημίας και την αναμενόμενη εκδήλωση της οικονομικής κρίσης στις αρχές της φετινής χρονιάς οι Γερμανοί αύξησαν το ποσοστό του εισοδήματος που αποταμίευαν από το 10 στο 12%. Αξίζει επίσης να τονιστεί και είναι χρήσιμη για την αποφυγή επιπόλαιων συμπερασμάτων η ισορροπία εξαγωγών-εισαγωγών εντός της Ε.Ε. Έτσι και όπως προκύπτει από τα επίσημα απολογιστικά στοιχεία του γερμανικού εξωτερικού εμπορίου εξαγωγών και εισαγωγών, το 58,5% (777,25 δισεκατομμύρια ευρώ) του συνόλου των εξαγωγών (1.327,78 τρισεκατομμύρια ευρώ) και το 57,2% (631,44 δισεκατομμύρια ευρώ) των εισαγωγών (1.104,21 τρισεκατομμύρια ευρώ) πραγματοποιούνται εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Κάπου εδώ όμως είναι απαραίτητη μια παρέκβαση. Πεφωτισμένοι δεξιοί αυλικοί και δοκησίσοφοι (1) αριστεροί των σαλονιών, διακινούν μια θεωρία του μεσοπολέμου, δημοφιλή στους κύκλους αδαών και αφελών, γνωστή ως beggar thy neighbour (2) (κάνε το γείτονά σου ζητιάνο). Ο σκοπός τους είναι να αιτιολογηθεί φολκλορικά (3) η διαρκούσα παρακμιακή κρίση, από την οποία οι ίδιοι προστατεύονται συστημικά. Ως συνήθης υπαίτιος για την κατάντια προτείνεται η Γερμανία και γενικότερα οι βόρειες χώρες.
Όπως είναι ευρύτατα γνωστό στη ζώνη του ευρώ δεν είναι δυνατή η υποτίμηση του νομίσματος. Για να γίνει η Γερμανία ανταγωνιστική συμπίεσε το εργασιακό κόστος, εκσυγχρόνισε τα κεφαλαιουχικά αγαθά για να ενισχύσει την παραγωγή και αναδιοργάνωσε το κοινωνικό κράτος.
Το 2000 το δημόσιο χρέος έφτανε στο 59,1% του ΑΕΠ, αλλά το ισοζύγιο πληρωμών κινούνταν αρνητικά στο -1,745%. Τα έτη 2005 και 2006 η ανεργία στη χώρα έφτανε σε διψήφιους αριθμούς: 11,7% και 10,8%. Το 2007 κινούνταν στο 9%. Το 2010 το δημόσιο χρέος είχε εκτιναχτεί στο 82,4%. Η Γερμανία, που την περίοδο εκείνη κατατάσσονταν στους μεγάλους ασθενείς της Ευρώπης, επιπλήττονταν από τις Βρυξέλες με τις γνωστές προειδοποιητικές μπλε επιστολές. Στο ισοζύγιο πληρωμών όμως, που έφτανε στο 5,776% του ΑΕΠ, καταγράφονταν ήδη οι θετικές επιπτώσεις των μεταρρυθμίσεων από τον εξωστρεφή προσανατολισμό της γερμανικής οικονομίας. Επαναλαμβάνονταν και υλοποιούνταν το δόγμα του ασκητικού Καγκελάριου Λέο Γκραφ φον Καπρίβι, 1831-1899: Entweder wir exportieren Waren, oder wir exportieren Menschen. (Είτε θα εξάγουμε προϊόντα είτε θα εξάγουμε ανθρώπους) Εννοείται με τις ανάλογες επενδύσεις στην παιδεία και την έρευνα, που ξεπερνούσε κατά πολύ εκείνες των Γάλλων και των Βρετανών ήδη απο τα τέλη του 19ου αιώνα. Να θυμίσω ότι το Πανεπιστήμιο Göttingen, αν και για το 2020 κατατάσσεται στην 125η θέση, έχει συμμετοχή σε 40 Nobel. Βγάλτε τα (μελαγχολικά) συμπεράσματά σας.
Στα προηγούμενα πρέπει να προστεθεί και το κόστος ενσωμάτωσης της Ανατολικής Γερμανίας μετά το 1990. Για την ανάπτυξη κυρίως των υποδομών της χώρας και την οικονομική στήριξη των 16 εκατομμυρίων κατοίκων της, που μέχρι τότε αποζημίωναν κατ’ αποκλειστικότητα τους Ρώσους για τις εθνικοσοσιαλιστικές θηριωδίες, είχαν δαπανηθεί περί τα 2,2 τρισεκατομμύρια δολάρια. Σήμερα οι μεταβιβάσεις φτάνουν στα 30 δισεκατομμύρια ετησίως. Με την έννοια αυτή οι δυτικές περιοχές καταβάλλουν ετεροχρονισμένα ένα μέρος του τιμήματος για τα εγκλήματα των προγόνων τους.
Τα μέτρα αυτά, όπως το πρόγραμμα Hartz-Konzept, που είχε επεξεργαστεί ο Peter Hartz, Προσωπάρχης της VW, μέλος της SPD και του συνδικαλιστικού φορέα IG Metall, οδυνηρά στην αρχή, υπήρξαν από τους βασικούς πυλώνες του προγράμματος Agenda 2010. Το πλαίσιο του προγράμματος Agenda 2010 το είχε εισηγηθεί και άρχισε να το υλοποιεί από τις 14 Μαρτίου 2003 η δεύτερη κυβέρνηση των Gerhard Schröder (SPD) και Joschka Fischer (Bündnis 90/Die Grünen). Να σημειωθεί ότι τότε άρχισε και ο μαρασμός της SPD.
Το πρόγραμμα Agenda 2010 ήταν απόρροια των αποφάσεων της συνόδου κορυφής της Λισαβώνας του Μάρτιου του 2000. Στη σύνοδο εκείνη οι ηγέτες των κυβερνήσεων της Ευρωπαϊκής Ένωση δεσμεύονταν να αναδείξουν την Ε. Ε. στην ανταγωνιστικότερη οικονομία του κόσμου έως το 2010. Αυτή θα βασίζονταν στη γνώση και στην καινοτομία για να επιτύχει την αειφόρο ανάπτυξη, αντιμετωπίζοντας τον ανταγωνισμό των αναδυόμενων αγορών και κυρίως της Κίνας. Θα ήταν δηλαδή εξωστρεφής ώστε να προστατεύσει το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Η διάδοχος του Gerhard Schröder στην Καγκελαρία, Angela Merkel, θα ευχαριστούσε δημόσια στις 30 Νοεμβρίου 2005 τον προκάτοχό της για την επιτυχή εφαρμογή της πολιτικής αυτής.
Αρκετές κοινωνίες αντέδρασαν στις προσαρμογές και μάλιστα έντονα. Οι ηγεσίες τους υπήρξαν απρόθυμες να μεταρρυθμίσουν, επειδή και οι ίδιες δεν θέλησαν να μεταρρυθμιστούν. Τώρα ή το αργότερο τώρα γίνονται ορατά τα καταστροφικά αδιέξοδα των επιλογών τους. Αν και δεν είναι καθόλου απίθανο για κάποιες από αυτές, η πανδημία να λειτουργεί σαν ένα πειστικό άλλοθι για τη μόνιμη και συνειδητή αποτυχία τους.
Κάπως έτσι φτάνουμε στο δύσκολο σήμερα της οικονομικής κατάρρευσης. Μια πρόσφατη έρευνα του Ιδρύματος Leibnitz, του Ερευνητικού Κέντρου Nielsen και της Σχολής Οικονομίας του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης έδειξε ότι η αρχική απαισιοδοξία, που καταγράφονταν έως τις αρχές Απριλίου, περιορίζεται σημαντικά. Το 73% των πάνω από 7.000 νοικοκυριών που ερωτήθηκαν δήλωσαν πως το εισόδημά τους δεν θα μεταβληθεί, τουλάχιστον για τους επόμενους έξι μήνες. Ένα στα έξι νοικοκυριά εκτιμά μάλιστα ότι έως τα τέλη της χρονιάς το εισόδημά του μπορεί και να αυξηθεί. Αντίθετα, μόνο ένα στα δέκα υπολογίζει σε μείωση. Ένα 83% των ερωτηθέντων με θέσεις πλήρους απασχόλησης δεν πιστεύουν ότι θα χάσουν τη δουλειά τους. Το ποσοστό όσων βρίσκονται σε θέσεις μερικής απασχόλησης φτάνει στο 64%. Η ανεργία υπολογίζεται ότι θα αυξηθεί από το 5,5% που βρίσκεται τώρα, στο 6,1% προς τα τέλη της χρονιάς. Τον Μάιο στη Γερμανία των 83 εκατομμυρίων κατοίκων χάθηκαν όλο κι όλο 169 χιλιάδες θέσεις εργασίας.
Αυτά πρέπει να εννοούμε όταν αναφερόμαστε στην ποιότητα και στο περιεχόμενο ενός πολιτεύματος. 
Τα μεγέθη στην ένθετη εικόνα είναι ενδεικτικά και δεν χρειάζονται καμία επεξήγηση. Και εννοείται ότι η Γερμανία δεν είναι μια χώρα παραδείσιας βιοτικής αμεριμνησίας. Όπως ανέφερα και σε άλλες ευκαιρίες το ανώτερο 10% της γερμανικής κοινωνικής πυραμίδας κατέχει το 60% της ιδιωτικής περιουσίας, το επόμενο 40%, δηλαδή τα μεσαία στρώματα, το 38,5% και το κατώτερο 50% το 2,5%. Ωστόσο η κοινωνική κινητικότητα ακόμη λειτουργεί. Η κοινωνική προέλευση των Γερμανών Καγκελαρίων είναι ένα ενδεικτικό παράδειγμα: Άγκελα Μέρκελ είναι κόρη κληρικού, ο Γκέρχαρντ Σρέντερ γιός καθαρίστριας, ο Χέλμουτ Κολ ήταν γιός εφοριακού υπαλήλλου, ο Χέλμουτ Σμιτ γιός δασκάλου, ο Βίλι Μπραντ γιός πωλήτριας.
Η σύγκριση με τη χώρα μας είναι αναπόφευκτη και θλιβερή. Στην Ελλάδα, στο αρχαίο λίκνο της δημοκρατίας, με το 1/8 του εργατικού δυναμικού της Γερμανίας, οι θέσεις εργασίας για τον ίδιο μήνα μειώθηκαν κατά 259 χιλιάδες.
Και αν το παράδειγμα της Γερμανίας δεν πείθει, άσχετα για ποιο κάθε φορά υπαρκτό ή φανταστικό λόγο, η περίπτωση της Ολλανδίας είναι ακόμα πιο κραυγαλέα.
Η Ολλανδία έχει έκταση 41.865 τ.χλμ. δηλαδή το 1/3 της Ελλάδας, και ο πληθυσμός της φτάνει στα 17.418.465 εκατομμύρια κατοίκους. Το ΑΕΠ της χώρας έφτασε το 2019 στα 902.355 δισεκατομμύρια δολάρια, το δημόσιο χρέος αντιστοιχεί στο 49% του ΑΕΠ και της Γενικής Κυβέρνησης στο 56,6%. Το Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών στα τέλη της περασμένης χρονιάς διαμορφώθηκε στο 4,5% του ΑΕΠ. Η ανεργία, που τον Φεβρουάριο του 2020 ήταν στο 2,9%, τον Απρίλιο έφτασε στο 3,4%. Κι αυτά δεν είναι τα πιο εντυπωσιακά μεγέθη. Οι εξαγωγές της Ολλανδίας για το 2019 έφτασαν στα 709,23 δισεκατομμύρια δολάρια. Δηλαδή συνιστούν το 82,4% του ΑΕΠ της χώρας. Με τον όγκο αυτό η χώρα κατατάσσεται στην τέταρτη θέση παγκοσμίως, μετά την Κίνα, τις ΗΠΑ και τη Γερμανία. Δηλαδή ξεπερνάει έστω και οριακά ακόμα και αυτήν την Ιαπωνία. Για Γαλλία, Νότια Κορέα, Ιταλία και Ηνωμένο Βασίλειο δεν χρειάζεται καν σύγκριση.
Και όσον αφορά το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης να δαπανήσει 750 δισεκατομμύρια ευρώ ως ένα μίγμα επιδοτήσεων και δανείων, θεμελιωδώς διαφορετικό από τον διαμοιρασμό χρέους ή τα λεγόμενα κορονο-ομόλογα για τις οικονομίες που πλήττονται από την πανδημία, ο Πρόεδρος της Κεντρικής Τράπεζας της Ολλανδίας Klaas Knot χαιρέτισε την ιδέα αυτή, επισημαίνοντας χαρακτηριστικά και ειλικρινώς ότι: Θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι επικροτώ την αλληλεγγύη σε ευρωπαϊκό επίπεδο από καρδιάς και το κάνω αυτό και λόγω των συμφερόντων της ίδιας της Ολλανδίας.
Και μπορεί κάποιος εμμονικός εμπαθής να επιμένει απελπιστικά στο ιστορικό ψεύδος του σχεδιασμού του ευρώ, ώστε να διασφαλιστεί η γερμανική οικονομική πρωτοκαθεδρία. Η Ολλανδία σε ποιους θα μπορούσε να επιβληθεί ή να υπαγορεύσει όρους.
Κι όλα αυτά τα αποτελέσματα προέρχονται από τους “αλλοιωμένους” πολιτισμούς των Γερμανών και των Ολλανδών: το 20% των Γερμανών και το 23% των Ολλανδών υπηκόων έχουν κάποιο μεταναστευτικό υπόβαθρο.
Ο λόγος που επέλεξα τον αφορισμό του Ηράκλειτου στην επικεφαλίδα πρέπει να έχει γίνει προφανής.
Η διαιρέσεις σε βορά-νότο και ανατολή-δύση είναι γεωγραφικές. Στην οικονομία η διαίρεση γίνεται μεταξύ ικανών και ανίκανων, επιτυχημένων και αποτυχημένων. Τα πολιτικά συστήματα, που δημιουργούν τις προϋποθέσεις της οικονομικής ευημερίας ή της κοινωνικής αποτελμάτωσης, διαιρούνται σε δημοκρατίες και μπανανίες. Ως δημοκρατικό χαρακτηρίζεται ένα πολίτευμα στο οποίο οι στόχοι και οι προτεραιότητες της πραγματικής εξουσίας και της κοινωνίας ή με μια άλλη διατύπωση του βαθέος κράτους και των πολιτών συμπίπτουν. Εννοείται με τις ηγεσίες να δίνουν πρώτες το παράδειγμα στην εφαρμογή της δημοκρατίας.
Η πιθανότερη λύση για τη γειτονική χώρα, η οποία με τους 2,451.8 μετρικούς τόνους χρυσού διαθέτει το τέταρτο μετά τις ΗΠΑ, τη Γερμανία και το ΔΝΤ, μεγαλύτερο απόθεμα στον κόσμο, σημερινής αξίας 130,6 δισεκατομμυρίων δολαρίων, θα είναι μια αναδιάρθρωση του χρέους της. Η ελληνική περίπτωση προβάλλεται ήδη ως ένα υπόδειγμα. Στην αντίθετη περίπτωση και στο όνομα μιας ψευδεπίγραφης αλληλεγγύης οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις θα πρέπει να καλέσουν τους πολίτες τους στο ταμείο για να καλύψουν τις ζημιές των αποτυχημένων κερδοσκόπων.
Άλλωστε μια προσεκτική ματιά στην εικόνα της επικεφαλίδας αποκαλύπτει που καταλήγουν τα πακέτα στήριξης των Κυβερνήσεων και των Κεντρικών Τραπεζών.
Όσον αφορά τις αγωνιώδεις κραυγές για το μέλλον του ευρώ, που προέρχονται κυρίως από εκείνους που με τις αδιέξοδες οικονομικές τους πολιτικές το υποσκάπτουν, θυμίζω το συμπέρασμα μια πρόσφατης (25 Απριλίου 2020) μελέτης του Economist που επισημαίνει: The euro is a lot more durable than it sometimes looks. (Το ευρώ είναι πολύ πιο ανθεκτικό απ’ ότι φαίνεται κάποιες φορές.)
Στη συνέχεια έξι κορυφαίοι ειδικοί στις αγορές σχολιάζουν τη χρηματιστική παράνοια:
Both the economy and corporate profits will be much smaller than before the pandemic—and will remain that way for a long time. Diane Swonk, Grant Thornton. (Και τα δύο, η οικονομία και τα επιχειρηματικά κέρδη θα είναι πολύ μικρότερα απ’ ότι πριν την πανδημία – και θα παραμείνουν έτσι για μια μακριά περίοδο.)
This is not about vaccine hopes, not about the economy reopening, and certainly not about the deep economic contraction coming to an end. David Rosenberg, Rosenberg Research. (Δεν είναι οι ελπίδες για το εμβόλιο, δεν είναι η επανεκκίνηση της οικονομίας και σίγουρα δεν είναι εξαιτίας του τέλους της βαθιάς οικονομικής συρρίκνωσης.)
The more the markets rely on the Fed, the less the economy will be able to sustain high growth and robust job creation. Mohamed A. El-Erian, Allianz & University of Cambridge’s Queens’ College. (Όσο περισσότερο οι αγορές θα εξαρτώνται από την Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ, τόσο λιγότερο θα μπορεί η οικονομία να συντηρήσει υψηλή ανάπτυξη και ισχυρή δημιουργία θέσεων εργασίας.)
Today’s market exuberance may seem grotesque, but rising share prices reflect a grim underlying reality. Adam Posen, Peterson Institute for International Economics. (Μπορεί η σημερινή ευφορία στις αγορές να φαίνεται τερατώδης, όμως η άνοδος στις τιμές των μετοχών αντανακλά μια δυσοίωνη υποβόσκουσα πραγματικότητα.)
The biggest risk to equity markets is that Fed Chair Jerome Powell may take the punch bowl away. Eduardo Porter, New York Times. (Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για χρηματιστηριακή αγορά είναι ο διοικητής της Ομοσπονδιακής Τράπεζας Ζερόμ Πάουελ να αποσύρει το μπολ με το ποντς.)
A world with guaranteed income for capital and unprecedented unemployment for labor tells us about the relative power of each. Trevor Jackson, George Washington University. (Ένας κόσμος με εγγυημένο εισόδημα για το κεφάλαιο και πρωτοφανή ανεργία αποκαλύπτει πολλά για τη σχετική δύναμη της κάθε περίπτωσης.)
Πηγές: Foreign Policy. Die Welt. The Economist. Der Spiegel. Statista. IMF.
Παραπομπές:
1^. Δοκησίσοφος: αυτός που νομίζει ότι γνωρίζει τα πάντα και που κομπάζει γι΄ αυτό.
2^. Beggar thy neighbor: Πολιτική που στοχεύει στην αντιμετώπιση των οικονομικών προβλημάτων μιας χώρας, προκαλώντας οικονομικές δυσχέρειες στα γειτονικά ή άλλα κράτη. Σε περιόδους οικονομικών κρίσεων, δηλαδή ύφεσης και ανεργίας, τα κράτη που ακολουθούν τη συγκεκριμένη πολιτική επιδιώκουν να περιορίσουν τις εισαγωγές και να τονώσουν την παραγωγή, αυξάνοντας τη ζήτηση για εγχώρια προϊόντα εντός της χώρας και ενισχύοντας τις εξαγωγές. Συνδυαστικά μπορεί να επιβάλλονται προστατευτικοί δασμοί και ποσοστώσεις. Η υποτίμηση του νομίσματος, όπως και ο περιορισμός του κόστους παραγωγής, είναι επίσης μέτρα που λαμβάνονται σε τέτοιες περιπτώσεις για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας.
3^. Φολκλορική είναι η ερμηνεία που δέχεται τα επιφανειακά φαινόμενα για πραγματικότητα και τις συνέπειες για αιτίες. Η φολκλορική ερμηνεία είναι από τη φύση της ευνοϊκή για τους ευνοούμενους της κοινωνικής τάξης. Τους επιτρέπει ιδιαίτερα να εξηγούν την αθλιότητα των απόκληρων με την προβαλλόμενη ανεπάρκειά τους. (π.χ. οι τεμπέληδες Έλληνες).
Ένας άλλος ρόλος που αναλαμβάνει η φολκλορική ερμηνεία είναι η παρέλκυση της προσοχής από τις κοινωνικές ανισότητες, που αποτελούν τη βάση της ανθρώπινης ύπαρξης, προς ιδιομορφίες που είναι τάχα κοινές για όλα τα μέλη της κοινότητας. Στο μέτρο που η φολκλορική ερμηνεία κολακεύει τον εθνικισμό με το να αποδίδει έναν πρωτότυπο ή ακόμα και μοναδικό χαρακτήρα στην κρινόμενη κοινότητα, συμβαίνει συχνά τα μέλη των εισοδηματικά κατώτερων τάξεων να πέφτουν στην παγίδα.
Και για να εξειδικεύσουμε ακόμη περισσότερο, οι επιφανειακές και, τελικά, αρκετά ανόητες αυτές κρίσεις γίνονται σε πολλές περιπτώσεις αποδεκτές και από τους ίδιους τους Έλληνες. Πολλοί από αυτούς, οπωσδήποτε, ικανοποιούνται από παρόμοιες διαπιστώσεις για να εξηγήσουν τα ελαττώματα της κοινωνικοοικονομικής τους οργάνωσης.
(Jean Meynaud, Οι Πολιτικές Δυνάμεις στην Ελλάδα 1946-1965, Α΄ τόμος, Σελ 65. Εκδόσεις Σαββάλα 2002)