Το δεύτερο κύμα της πανδημίας, που στις συνέπειές του προσομοιάζει περισσότερο με καταστροφικό ανεμοστρόβιλο παρά με σαρωτικό τυφώνα, καλπάζει. Ομάδες ερευνητών στο Los Alamos National Laboratory και στα Πανεπιστήμια Duke και Sheffield υποστηρίζουν ότι ο μεταλλαγμένος τύπος του ιού είναι πιο μεταδοτικός και πιο επικίνδυνος. Αυτά όμως είναι αρκετά γνωστά. Όσα ακολουθούν μάλλον δεν είναι.
Μερικά χρόνια πριν το τέλος του 18 αιώνα, το καλοκαίρι του 1791, οι σκλάβοι της Αϊτής επαναστάτησαν. Το νησί, που τότε ήταν γαλλική αποικία και ονομάζονταν Saint Dominique, κατατάσσονταν στα πλουσιότερα του Ατλαντικού εξαιτίας των φυτειών ζαχαροκάλαμου. Κατά τη διάρκεια της εδραίωσης της Γαλλικής Επανάστασης (1789-1799) και κυρίως μετά την απόφαση της 29ης Αυγούστου 1793 της Πρώτης Γαλλικής Δημοκρατίας για την εξάλειψη της δουλείας και τις εφήμερες όσο και ρομαντικές διακηρύξεις για Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη, οι επαναστατημένοι είχαν περιορίσει τη δράση τους. Μετά την πραξικοπηματική ανατροπή του Διευθυντηρίου από τον Ναπολέοντα το 1799 και τη διαφαινόμενη από το 1801 πρόθεση των Γάλλων να διατηρήσουν το αποικιοκρατικό καθεστώς στην Αϊτή, η εξέγερση αναζωπυρώθηκε. Το 1802 ο Ναπολέων έστειλε στο νησί ένα εκστρατευτικό σώμα 60 χιλ αντρών υπό τον Στρατηγό Charles Leclerc, να καταπνίξει την επανάσταση των Αϊτινών και να αποκαταστήσει τα γαλλικά συμφέροντα στο πλούσιο, όπως ήδη αναφέρθηκε, νησί. Οι επαναστατημένοι αντιστάθηκαν και επικράτησαν, κατορθώνοντας να επιτύχουν την ανεξαρτησία της Αϊτής2 το 1804. Ωστόσο ο κρίσιμος σύμμαχος που τελικά καθόρισε το αποτέλεσμα του ηρωικού αγώνα τους ήταν ο κίτρινος πυρετός, ο οποίος κυριολεκτικά αποδεκάτισε τους Γάλλους κατακτητές. Σύμφωνα με την Encyclopedia of African American Politics, ανάμεσα στο 1791 και στην ανεξαρτησία του 1804 πέθαναν περίπου εκατό χιλιάδες Ευρωπαίοι, σε αναλογία 3 στους 5, από την ιογενή λοιμώδη νόσο. Εκτός των Γάλλων στις επιχειρήσεις συμμετείχαν και Πολωνοί προσβλέποντας μάταια (3) στην υποστήριξη του Ναπολέοντα για την αποκατάσταση της δικής τους ανεξαρτησίας, όπως και Βρετανοί που είχαν σπεύσει με την προσδοκία να επιταχύνουν τη γαλλική καταστροφή και να υφαρπάξουν την κυριαρχία στην περιοχή.
Η ήττα των Γάλλων και η αποχώρησή τους από το δυτικό τμήμα του νησιού της Ισπανιόλας στην Καραϊβική, και εξαιτίας του κίτρινου πυρετού, που εκ πρώτης όψεως φαινόταν να έχει ή και φαίνεται να έχει περιορισμένες επιπτώσεις στις διεθνείς εξελίξεις, προκάλεσε μια αλυσιδωτή γεωπολιτική αντίδραση, που καθορίζει τις παγκόσμιες εξελίξεις μέχρι και σήμερα.
Την ίδια εκείνη περίοδο, στις αρχές του 19ου αιώνα, η Γαλλία υπό τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη βρισκόταν σε μια διαρκή εμπόλεμη κατάσταση σχεδόν μ’ όλα τα ευρωπαϊκά κράτη της εποχής, με κυριότερο αντίπαλο και ανταγωνιστή τη Βρετανία. Παράλληλα αντιμετώπιζε μια μόνιμη οικονομική κρίση που την απειλούσε με κατάρρευση. Η χώρα βρισκόταν σε αδιέξοδο. Τότε προκρίθηκε η πώληση της Λουϊζιάνα στις ΗΠΑ. Ο τρίτος Αμερικανός Πρόεδρος Thomas Jefferson και ο τότε Υπουργός των Εξωτερικών James Madison, που θα τον διαδέχονταν στην προεδρία, κατενθουσιάστηκαν με τη γαλλική πρόταση. Οι δύο τους έπεισαν το Κογκρέσο να επικυρώσει και να χρηματοδοτήσει την Αγορά της Λουιζιάνας (Louisiana Purchase) που είχε υπογραφεί στο Παρίσι στις 2 Μαΐου του 1803. Το τελικό μέγεθος της έκτασης που συμφωνήθηκε μεταξύ Μονρόε και Λίβινγκστον από την αμερικανική πλευρά και του περιβόητου Υπουργού των Εξωτερικών της Γαλλίας Ταλλεϋράνδου (Charles Maurice de Talleyrand-Périgord) υπερέβαινε κατά πολύ το αρχικό σχέδιο για την απόκτηση ή έτσω τη μακροχρόνια ενοικίαση ενός μέρους της γαλλικής αποικίας.
Η αγορά, που είχε εγκριθεί από την Αμερικανική Γερουσία στις 20 Οκτωβρίου 1803, εκτίναξε την εδαφική επικράτεια των τότε δεκατριών αμερικανικών πολιτειών. Σε μια συνολική έκταση που αθροίζονταν στα 2.310.269 τ.χλμ είχαν προστεθεί 2.140.000 τ.χλμ. Για την ακριβέστερη εκτίμηση του μεγέθους αξίζει να αναφερθεί ότι η σημερινή συνολική έκταση της Γαλλίας, Γερμανίας, Ιταλίας, Ηνωμένου Βασιλείου και Ισπανίας αθροίζεται στα 2.080.700 τ.χλμ. και υπολείπεται κατά ~ 60 χιλ. τ.χλμ από την περιοχή που κάλυπτε η τότε γαλλική κτήση της Λουϊζιάνα.
Οι ΗΠΑ είχαν διπλασιαστεί και καταλάμβαναν πλέον μια ενιαία περιοχή 4.450.269 τ.χλμ. και είχαν καταβάλλει γι αυτό ένα ευτελέστατο τίμημα που είχε υπολογιστεί στα 15 εκατομμύρια δολάρια της εποχής του 1803 ή σε σημερινή αξία $ 340,346,017.70 σύμφωνα με το Bureau of Labor Statistics. Δηλαδή περί τα 7$/km2 .
Το τίμημα υπήρξε ενδεικτικό για την απελπιστική οικονομική κατάσταση που βρισκόταν η Γαλλία. Ο Ναπολέων είχε συνειδητοποιήσει ότι υπό τις τότε συνθήκες δεν θα μπορούσε να υπερασπιστεί τις υπερατλαντικές κτήσεις της χώρας του απέναντι στους Βρετανούς. Έτσι επέλεξε τη λιγότερο επιζήμια λύση για τη Γαλλία: να πουλήσει ολόκληρη την έκταση της γαλλικής αποικίας της Λουϊζιάνα στους Αμερικανούς. Είχε μάλιστα δηλώσει προφητικά: Αυτή η παραχώρηση του εδάφους εδραιώνει διά παντός την ισχύ των ΗΠΑ και κατ’ αυτόν τον τρόπο έχω ήδη δημιουργήσει έναν αντίπαλο της Βρετανίας στο ναυτικό πεδίο, ο οποίος αργά ή γρήγορα θα την ταπεινώσει.
Έτσι είχε δημιουργηθεί και εξασφαλίστηκε η θεμελιώδης προϋπόθεση για τη γένεση της αμερικανικής υπερδύναμης. Έναν αιώνα και έντεκα χρόνια αργότερα, από το 1914 και μετά, οι διαρκώς αντιμαχόμενες ευρωπαϊκές δυνάμεις θα προσέφευγαν στις ΗΠΑ για να χρηματοδοτήσουν την πρώτη πράξη του πρωτόγονου και αυτοκαταστροφικού εμφυλίου τους: οι Γάλλοι, Βρετανοί και οι Ρώσοι για να διατηρήσουν τα αποικιοκρατικά συμφέροντά τους, περιορίζοντας όσο και όπως μπορούσαν την άνοδο και τη διείσδυση της Γερμανίας. Και οι Γερμανοί, που μετά τη σύσταση της χώρας τους το 1871, αξίωναν επιτακτικά να αποκτήσουν, περίπου αυτόματα για το ρυθμό των ιστορικών εξελίξεων, τα προνόμια μιας κυρίαρχης θέσης που απαιτούσαν για τη χώρα τους και για τα οποία οι ανταγωνιστές τους είχαν χρειαστεί αιώνες. Μετά το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου (1918) και τη Συνδιάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων (1919–1920) τόσο οι νικητές όσο και οι ηττημένοι εργάζονταν, καινοτομούσαν και παρήγαν στην πράξη για να αποπληρώνουν τις ΗΠΑ. Οι Αμερικάνοι κυριαρχούσαν πλέον με το νόμισμά τους και τη Wall Street, η οποία είχε πλέον υποκαταστήσει το City ως παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό κέντρο. (Νομίζω ότι κάτω απο αυτό το ιστορικό πρίσμα πρέπει να εκτιμάται η αξία της ΕυρωπαΙκής Ένωσης και να γίνεται αντιληπτό το νόημά της)
Μετά την πώληση, και ιδιαίτερα μεταξύ 1806–1809, η Γαλλία βρέθηκε στο απόγειο της ισχύος της, κατέχοντας σχεδόν το σύνολο της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης. Επρόκειτο όμως για μια εύθραυστη και προσωρινή ισχύ. Οι ταλαιπωρίες του Ναπολέοντα και της Γαλλίας από τους ιούς δεν θα σταματούσαν στην αλυσιδωτή αντίδραση που είχε πυροδοτήσει ο κίτρινος πυρετός έως τότε. Έκτακτα, και πάλι επιδημικά, φαινόμενα θα επιτάχυναν την κατάρρευση του γαλλικού μεγαλοϊδεατισμού υπό τον Ναπολέοντα.
Στις 24 Ιουνίου 1812 η Grande Armée με 350 χιλιάδες άντρες και επικεφαλής τον ίδιο τον Ναπολέοντα εισέβαλε στην αυτοκρατορική Ρωσία του Τσάρου Αλέξανδρου Α'. Ο στρατός εισβολής με τις ενισχύσεις, κυρίως από την Αυστρία και την Πρωσία, έφτανε τις 610 χιλιάδες στρατιώτες. Στις 14 Σεπτεμβρίου ο Ναπολέοντας έφτασε στη Μόσχα, οποία του παραδόθηκε αμαχητί. Όταν στις 14 Δεκεμβρίου 1814 θα ολοκληρώνονταν η οριστική απόσυρση του Ναπολέοντα από τη Ρωσία οι απώλειες αριθμούσαν 580 χιλιάδες άντρες. Από αυτούς 350 χιλ ήταν οι νεκροί, 100 χιλ οι αιχμάλωτοι και 130 χιλ είχαν τραυματιστεί ή και λιποτακτήσει. Και όπως οι Σουηδοί υπό τον Κάρολο ΙΒ' το 1707 και οι Γερμανοί υπό τον Α Χίτλερ μετά το 1941, έτσι και οι Γάλλοι του Ναπολέοντα το 1814 απέδωσαν το αξιοθρήνητο τέλος της εισβολής τους στο ρωσικό χειμώνα και στην τακτική της καμένης γης είχαν εφαρμόσει οι Ρώσοι. Ωστόσο δεν ήταν η άμυνα του στρατού και η παθητική αντίσταση του λαού ή μόνο αυτές που καθόρισαν την τελική έκβαση των επιχειρήσεων. Τουλάχιστον στην επιδρομή του Ναπολέοντα, όπως υποστηρίζει ο καθηγητής Frank Snowden, που διδάσκει ιστορία της ιατρικής στο περίφημο αμερικανικό Πανεπιστήμιο Yale, ο εξανθηματικός τύφος και η δυσεντερία εξολόθρευσαν ένα σημαντικό, ίσως μάλιστα και το μεγαλύτερο, μέρος των εισβολέων. Οι στρατιές του Ναπολέοντα δεν είχαν ηττηθεί στα πεδία των μαχών. Είχαν καταβληθεί κυρίως από τις ασθένειες. Από την περήφανη Grande Armée των 350 χιλ Γάλλων ούτε 10 χιλ άτομα δεν κατόρθωσαν να επιστρέψουν στη χώρα τους.
Όσα παρατέθηκαν μέχρι εδώ αποκαλύπτουν τη συγκαλυμμένη άλλα ουσιαστική και σχεδόν άγνωστη επενέργεια των αστάθμητων παραγόντων στις ιστορικές εξελίξεις. Αποδεικνύουν επίσης ότι αυτό που ονομάζεται ιστορία είναι ένα υπερκαθορισμένο σύνολο λιγότερο φανερών και περισσότερο κρυμμένων αιτίων, που ως προς τα φαινόμενά τους συχνά και επιπόλαια θεωρούνται ασύνδετα μεταξύ τους. Μόνο οι πραγματικά Μεγάλοι της Ιστορίας τα κατανοούσαν και τα κατανοούν αυτά. Γι αυτό το βασικό γνώρισμά τους ήταν η απίστευτα ανεπτυγμένη φαντασία τους και η παρεπόμενη προνοητικότητά τους. Ως φαντασία ορίζεται η μείξη κρίσης και αντίληψης4 ή το μέσον αίσθησης και νόησης5.
Κλείνοντας να θυμίσω ότι τέτοια περίπτωση ηγέτη υπήρξε ο Περικλής, ο οποίος ασθένησε και πέθανε από το λοιμό το δεύτερο χρόνο του πολέμου, το 429 π.Χ. Η προετοιμασία όμως της πόλης των Αθηνών υπό την ηγεσία του της επέτρεψε να αντέξει τα επόμενα 25 χρόνια μετά το θάνατό του. Έστω κι αν οι διάδοχοί του που υπήρξαν λίγο – πολύ ίδιοι μεταξύ τους και, επιδιώκοντας να επικρατήσουν, ήταν έτοιμοι να προσαρμόσουν ακόμη και την πορεία των δημοσίων υποθέσεων στις ορέξεις του πλήθους6.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο λοιμός στην Αθήνα, που είχε μεταδοθεί στην πόλη από το λιμάνι του Πειραιά και την ίδια εκείνη περίοδο κατέτρυχε και άλλες περιοχές της νοτιοανατολικής Ευρώπης, επέσπευσε το τέλος της αθηναϊκής ηγεμονίας στον τότε ελλαδικό χώρο και της επιρροής της ως σημαντικότερης δύναμης στη λεκάνη της Μεσογειου. Η λοιμώδης ασθένεια, για την οποία μέχρι τώρα έχουν δημοσιευτεί περί τις 200 μελέτες, έχουν προταθεί 30 τύποι για τον ιό και εκδηλώνονταν με συμπτώματα αιμορραγικού πυρετού, είχε προκαλέσει το θάνατο σε έναν αριθμό κατοίκων που υπολογίζεται κάπου ανάμεσα στις 75 και στις 100 χιλιάδες. Η Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνα εκτιμάται ότι είχε πληθυσμό ~ 250 χιλιάδων ανθρώπων. Η εξιστόρηση του Θουκυδίδη, που τότε ήταν στα 31 χρόνια του είχε ασθενήσει και επέζησε, είναι συνταρακτική. Και δεν είναι μόνο οι ακριβείς περιγραφές της μολυσματικής νόσου και το αγωνιώδες και άθλιο τέλος των αρρώστων. Όσοι έμεναν άταφοι τους απέφευγαν ακόμη και τα όρνια και αγρίμια ή όσα έτρωγαν από τα πτώματα προσβάλονταν και ψοφούσαν. Το πιο συγκλονιστικό ήταν το ότι εξαιτίας του κακού που τους καταβασάνιζε, οι άνθρωποι μη γνωρίζοντας ποιο θα είναι το τέλος τους, αδιαφορούσαν για κάθε θείο και ανθρώπινο νόμο7.
Ακόμη δεν φτάσαμε εκεί κι ας ελπίσουμε να μη φτάσουμε ποτέ σ' ένα τέτοιο το σημείο.
Ποιες περιπτώσεις ηγετών της εποχής μας δεν εμπίπτουν σ’ αυτή την κατηγορία, όπως και ποιοί προκάτοχοί τους είχαν αμελήσει τις άμυνες των κοινωνιών τους ή δεν προνόησαν γι αυτές, γίνεται και εξαιτίας της πανδημικής κρίσης αρκετά ή εξαιρετικά ευδιάκριτο.
Παραπομπές:
1. Henry Kissinger, Παγκόσμια Τάξη, Σελ 522.
2. Η Αϊτή υπήρξε το πρώτο κράτος που αναγνώρισε επίσημα την Επανάσταση του 1821 και το δικαίωμα των Ελλήνων στην αυτοδιάθεση με επιστολή του προέδρου της Jean Pierre Boyer προς τον Αδαμάντιο Κοραή στις 15 Ιανουαρίου 1822.
3^. Η συγκεκριμένη περίπτωση είναι μια ακόμη ιστορική απόδειξη της ακυρότητας του απλοϊκού και επικίνδυνου διπλωματικού δόγματος σύμφωνα με το οποίο ο εχθρός του εχθρού σου είναι φίλος σου. Ο εχθρός του εχθρού σου δεν γίνεται ούτε αυτόματα, ούτε απαραίτητα φίλος σου. Το περιστατικό επιβεβαιώνει επίσης την παραδοχή του διπλωμάτη Egon Bahr, του αρχιτέκτονα της Ostpolitik υπό τον Willy Brandt που, προς το τέλος της ζωής του, στις 13 Δεκεμβρίου 2013 δήλωνε στη Rhein Necker Zeitung και στους μαθητές του ιστορικού Bunsen Gymnasium στη Χαϊδελβέργη ότι: η διεθνής πολιτική δεν ασχολείται ποτέ με τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ασχολείται με τα κρατικά συμφέροντα. Να το θυμάστε αυτό άσχετα με το τι σας λένε στο μάθημα της ιστορίας.
4-5 Πλάτων, Θεαίτητος, 195d και Αριστοτέλης, Περί Ψυχής, 111, 427b - 429a.
6. Θουκυδίδης, 2.65.10: οἱ δὲ ὕστερον ἴσοι μᾶλλον αὐτοὶ πρὸς ἀλλήλους ὄντες καὶ ὀρεγόμενοι τοῦ πρῶτος ἕκαστος γίγνεσθαι ἐτράποντο καθ’ ἡδονὰς τῷ δήμῳ καὶ τὰ πράγματα ἐνδιδόναι.
7. Θουκυδίδης, 2.52.3: ὑπερβιαζομένου γὰρ τοῦ κακοῦ οἱ ἄνθρωποι, οὐκ ἔχοντες ὅ τι γένωνται, ἐς ἀλιγωρίαν ἐτράποντο καὶ ἱερῶν καὶ ὁσίων ὁμοίως.