Με την επιχείρηση του Δούρειου Ίππου ανέτειλε η εποχή των συνεργατικών αξιών. Η αποτελεσματικότητα της κοινής δράσης άρχισε να σκιάζει την αίγλη των ηρώων. Ο αδίστακτος Οδυσσέας είχε την ιδέα, αλλά δεν ήταν τίποτε περισσότερο από πρώτος μεταξύ ίσων ανάμεσα στους τριάντα πολέμαρχους που πήραν μέρος στην καταδρομή2.
Στην αρχή της Οδύσσειας, στο συνέδριο των θεών, η Αθηνά κάνει μια έκκληση προς τον Δία να δώσει τέλος στα βάσανα του Οδυσσέα. Ο Δίας αρνείται την ευθύνη γι’ αυτά που συνέβαιναν και προτείνει ως σχέδιο δράσης να παρέμβουν όλοι μαζί στον Ποσειδώνα και να τον μεταπείσουν: Θ' αφήσει πια το πάθος του γι' αυτόν ο Ποσειδώνας, γιατί μονάχος δεν μπορεί, στους αθανάτους όλους ενάντια, να φιλονικά χωρίς το θέλημά τους3. Οι θεοί διαβουλεύονται. Ο Δίας δεν ήταν ούτε αυτεξούσιος ούτε παντοδύναμος.
Ο Πλάτωνας είχε ταραχτεί από τα εγκλήματα των άλλοτε ομοϊδεατών και συγγενών του και ήθελε να διαχωρίσει τη θέση και τις ευθύνες του. Γέρος πια έγραψε την περίφημη Έβδομη Επιστολή του: Στα νιάτα μου πίστεψα πως, αν έπεφτε η δημοκρατία κι έπαιρναν την αρχή οι ομοϊδεάτες μου, θα έφερναν την ιδανική πολιτεία.
Μα η κατατρεγμένη δημοκρατία αποδείχτηκε χρυσάφι μπροστά σ’ εκείνο που έφτιαξαν ο Κριτίας κι η συντροφιά του. Στο τελευταίο έργο του, στους Νόμους, απ’ όπου λείπει πλέον ολότελα το πρόσωπο του Σωκράτη4, η θεωρία των ιδεών μπαίνει εντελώς στην άκρη. Οι βασικές δοξασίες της Πολιτείας μένουν στη θέση τους, ωστόσο με αξιοσημείωτες παραχωρήσεις στην πραγματικότητα της ζωής. Το νέο και πολύτιμο στοιχείο είναι η πρόταση για ένα πολίτευμα ανάμικτο από μοναρχία και δημοκρατία5α. Μια καθόλου ασήμαντη εξέλιξη για έναν ολιγαρχικό αριστροκράτη. Ο δογματικός και έτσι δύσκαμπτος δυϊσμός εκκοσμικεύεται και εμπλουτισμένος με την υιοθέτηση της γεωμετρικής έναντι της αριθμητικής ισότητας5β, αποτελεί σήμερα το πιο διαδεδομένο πολιτικό σύστημα. (Αν και με μια ευρεία ποικιλία τύπων και ονομασιών, που ωστόσο δεν αλλοιώνουν την ουσία του συστήματος.)
Ο Αριστοτέλης, που ως μέτοικος δεν είχε στενούς ψυχικούς δεσμούς με τον αθηναϊκό δήμο, απόλαυσε και αναγνώρισε τα αγαθά της δημοκρατίας και μιλάει με μια συναισθηματικότητα ασυνήθιστη για την πνευματική του ιδιοσυγκρασία. Η πόλη είναι η κοινότητα που κλείνει μέσα της όλες τις άλλες: οικογένεια, φιλικούς δεσμούς, εργαστήρια, συνεταιρισμούς της αγοράς, δημόσιες λειτουργίες και κάνει δυνατές τις επιδιώξεις όλων: Είναι ολοφάνερο ότι όλες οι κοινωνίες έχουν για στόχο τους κάτι καλό και ότι, ακριβέστερα, το βασικότερο από όλα τα αγαθά αποτελεί τον στόχο των κοινωνιών και είναι το κυριότερο στοιχείο σ' όλες αυτές τις κοινωνίες και περιλαμβάνει όλες τις άλλες: κι αυτό είναι που ονομάζουμε πόλη ή πολιτική κοινωνία. Όσοι, λοιπόν, ταυτίζουν τον πολιτικό, με τον βασιλιά, τον αρχηγό οικογένειας και τον κύριο δούλων, δεν έχουν σωστή γνώμη6.
Στη μεγάλη εικόνα, πέρα από τις παραταξιακές σκοπιμότητες και την πολιτική καθημερινότητα, αυτή η αξιολόγηση είναι ισχυρή και βαθιά ριζωμένη στους Έλληνες.
Οι Ρωμαίοι προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα. Θεοποίησαν τη διάκριση των εξουσιών και την έννοια των ορίων. Προσωποποίησή της ήταν ο θεός Terminus, που προστάτευε τη φυσική και πολιτειακή τάξη πραγμάτων από την ανθρώπινη αυθαιρεσία.
Terminus (τέρμων) είναι το όριο, η πέτρα ή ο πάσσαλος στο σύνορο ενός χωραφιού.
Ο Terminus, που ήταν γνωστός και ως Jupiter Terminalis, είχε ανιμιστική, ίσως πρωτο – ινδοευρωπαϊκή προέλευση, και είχε ως motto το Nuli Concedo (Δεν Υποχωρώ σε Κανέναν). Η κύρια αποστολή του ήταν η εγγύηση των συγκεκριμένων ορίων ανάμεσα στους τομείς δικαιοδοσίας ή τις εξουσίες της μιας ή της άλλης ομάδας πολιτών, αλλά και τα όρια μεταξύ των πόλεων, όπως επίσης και το όριο ανάμεσα στο κοσμικό και το ιερό.
Δεν είναι τυχαίο ότι από τον χριστιανισμό απουσιάζει ένας “άγιος” αντίστοιχος ή ένας “επίγονος” του Terminus. Η έννοια των ορίων είναι ασύμβατη με τη μονοθεϊστική κοσμοαντίληψη.
Παραπομπές:
1. Οι κοινωνικές διακρίσεις μπορούν να θεμελιώνονται μόνο στο κοινό όφελος. Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, Άρθρο Πρώτο, Γαλλία, 1789.
2. Οδύσσεια, θ, 492 – 499 και κυρίως Αινειάδα, βιβλίο ΙΙ, 151 – 182.
3. Ραψωδία α, 68 – 79.
4. Ο εξοβελισμός του Σωκράτη, που υπήρξε ο πιο πεζός Έλληνας της εποχής του*, είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακός, αν θυμηθούμε πόσο μας οικτίρει ο Πλάτωνας στην Απολογία: Εἶτα τὸν λοιπὸν βίον καθεύδοντες διατελοῖτε ἄν, εἰ μή τινα ἄλλον ὁ θεὸς ὑμῖν ἐπιπέμψειεν κηδόμενος ὑμῶν. Πλάτων, Ἀπολογία Σωκράτους, 31a. (Κι ύστερα όλη σας τη ζωή θα μείνετε κοιμισμένοι, αν δεν σας λυπηθεί ο θεός και σας στείλει κανέναν άλλον.)
*Bruno Snell, Η Ανακάλυψη του Πνεύματος - Ελληνικές Ρίζες της Ευρωπαϊκής Σκέψης, Σελ.159.
5α. Νόμοι, VII, A. 5β. Γοργίας, 508 Α, Πολιτεία 558 C & Νόμοι 757 C.
6. Αριστοτέλης, Πολιτικά, Ι, 1, 1252 a.