Μετά τα μεσάνυχτα της 27ης προς την 28η Οκτωβρίου του 1940. Νύκτα, στις 3 με ξυπνούν… έρχεται ο Grazzi. Πόλεμος! σημειώνει στο Ημερολόγιόν του ο Ι Μεταξάς. Έκπληκτος αντικρύζει στην εξώπορτα του σπιτιού του στην Κηφισιά τον Ιταλό Πρέσβη. Παραλαμβάνει τον φάκελο με το τελεσίγραφο που του επιδίδει με συγκίνηση ο Emanuele Grazzi χωρίς καμμία εξήγηση. Ο Αρχιφύλακας Τραυλός είχε ειδοποιήσει λανθασμένα τον δικτάτορα λέγοντάς του ότι ο πρεσβευτής της Γαλλίας ήθελε να τον συναντήσει αμέσως. Κατάλαβε αμέσως περί τίνος επρόκειτο. Διαβάζει το κείμενο και με φορτισμένη φωνή απαντά στον αμήχανο διπλωμάτη: Donc, Monsieurc’est la guerre1. Ενημερώνει τον Γεώργιο Β΄, τον Αλέξανδρο Παπάγο και τη Βρετανική Πρεσβεία μέσω της οποίας ζητά από τον W Churchill την άμεση αποστολή αεροπορικής βοήθειας. Στις 5 το πρωί συνέρχεται το Υπουργικό Συμβούλιο εν μέσω νεκρικής σιγής και με την συγκίνησιν ζωγραφισμένην εις το πρόσωπον όλων, όπως καταγράφει ο Αμβρόσιος Τζίφος, μέλος του Υπουργικού Συμβουλίου. Το πρόσωπόν του έλαμπε και εφαίνετο δέκα χρόνια νεώτερος και με ύφος ανθρώπου που είχε βγάλει από τους ώμους του ένα τεράστιον βάρος ενημερώνει για όσα προηγήθηκαν. Εκτιμά ότι τα συμφέροντα του Άξονα είναι αναπόσπαστα και ότι αργά ή γρήγορα θα πολεμήσουμε και με τους Γερμανούς. Δεν απέκλεισε ότι μπορεί να χάνονταν η Μακεδονία, η Ήπειρος ακόμη και η Αθήνα και ότι θα έπρεπε να είμαστε προετοιμασμένοι να πολεμήσουμε στην Πελοπόννησο ή στην Κρήτη σ’ έναν πόλεμο τιμής. Η προθεσμία του τελεσιγράφου ήταν τρίωρη. Εξέπνεε στις 6 το πρωί. Δεν εδίδετο καν καιρός δι’ οιανδήποτε ενέργειαν, έστω και αν υπήρχε η παραμικρά διάθεσις, σημειώνει στις Αναμνήσεις του ο Α Τζίφος. Ούτως η άλλως η ιταλική επίθεση στην ελληνοαλβανική μεθόριο είχε εκδηλωθεί την 530΄πρωινή, δηλαδή μισή ώρα πριν την εκπνοή του τελεσιγράφου.
Στη συνέχεια ο Πρωθυπουργός απευθύνει διάγγελμα στον Ελληνικό Λαό: Τώρα θα αποδείξωμεν εάν πράγματι είμεθα άξιοι των προγόνων μας και της ελευθερίας την οποίαν μας εξησφάλισαν οι προπάτορές μας. Όλον το Έθνος ας εγερθή σύσσωμον. Αγωνισθείτε δια την Πατρίδα, τας γυναίκας σας και τα παιδιά σας και τας ιεράς μας παραδόσεις. Νυν υπέρ πάντων ο αγών.
Στο ίδιο πνεύμα ακολουθεί και το διάγγελμα του Βασιλιά: Κατά την μεγάλην αυτήν στιγμήν είμαι βέβαιος ότι κάθε Έλλην και κάθε Ελληνίς θα εκτελέσωσι το καθήκον των μέχρι τέλους και θα φανώσιν αντάξιοι της ενδόξου ημών ιστορίας. Με πίστιν εις τον Θεόν και εις τα πεπρωμένα της Φυλής, το Έθνος, σύσσωμον και πειθαρχούν ως εις άνθρωπος, θα αγωνισθή υπέρ βωμών και εστιών μέχρι τελικής νίκης.
Ωστόσο οι πράξεις τους κινήθηκαν στον αντίποδα των μεγαλόπνοων λόγων τους. Οι εξόριστοι πολιτικοί επέστρεψαν στην Αθήνα με την άδεια των αρχών, όπου διάχυτη ήταν η γενική ελπίδα σχηματισμού Κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Τίποτε τέτοιο όμως δεν συνέβη. Πολλοί ικανοί αξιωματικοί, οι οποίοι είχαν εξαναγκαστεί σε παραίτηση το 1935, προσέφεραν εθελοντικά τις υπηρεσίες τους, αλλά λίγοι τοποθετήθηκαν σε υπεύθυνες θέσεις. Η πρώτη φλόγα του ενθουσιασμού θα σβήσει σύντομα για να ανοίξει πάλι ο αγώνας των κομματικών αντιθέσεων2. Αξίζει και πρέπει να σημειωθεί ότι οι ηγήτορες των τότε αστικών κομμάτων, Θ Σοφούλης, Γ Παπανδρέου, Π Κανελλόπουλος Ν Πλαστήρας συμπεριφέρθηκαν με τον ίδιο διχαστικό τρόπο τέσσερα μόλις χρόνια αργότερα. Την περίοδο των Δεκεμβριανών, το 1944, απαιτούσαν από τον Αντιβασιλέα Δαμασκηνό να μην προσληφθεί ποτέ σε δημόσια υπηρεσία ή στις ένοπλες δυνάμεις κανένας οπαδός του ΕΑΜ, άσχετα πόσο αδρανής ήταν κατά την περίοδο της κρίσης3. Η πολιτική μισαλλοδοξία στην πατρίδα μας δεν χαρακτήριζε μόνο τους δικτάτορες. Ο ψυχονευρωτικός4 Ι Μεταξάς σε μια επίδειξη πολιτικής μικροψυχίας και ιδιοσυγκρασιακής εμπάθειας που δεν τον επέτρεπε να υπερβεί τον αντικομουνιστικό του φανατισμό και να αρθεί στο ύψος της κρισιμότητας των περιστάσεων αρνήθηκε την προσφορά των περίπου δύο χιλιάδων έγκλειστων κομμουνιστών να πάρουν τα όπλα και να μετάσχουν στην υπεράσπιση της πατρίδας τους. Το Ανοιχτό Γράμμα Προς το Λαό της Ελλάδας του δεσμώτη Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη που συντάχτηκε στα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας στην Αθήνα με ημερομηνία 31.Χ.40 (sic) αγνοήθηκε ως προσκλητήριο από τον Ι Μεταξά και πλαστογραφήθηκε ως κείμενο από τον Κ Μανιαδάκη. Η εγκληματική αθλιότητα όμως δεν περιορίστηκε σ’ αυτά. Το καθεστώς κράτησε υπό αυστηρό εγκλεισμό και ένοπλη φρούρηση τους κομμουνιστές και όταν τον Απρίλιο του 1941 οι ναζί και οι φασίστες κατέλαβαν τη χώρα οι δωσίλογοι επίγονοι του Ι Μεταξά τους παρέδωσαν στους εθνικούς εχθρούς. Τα κορμιά τους τροφοδότησαν τα εκτελεστικά αποσπάσματα των κατακτητών στο Κούρνοβο και στο Σκοπευτήριο για να γράψουν ανεξίτηλα με το αίμα τους ένα από τα πλέον ανόσια στίγματα στην ελληνική ιστορία5.
Σύμφωνα με τον Βρετανό Πρέσβη Sir Charles Palairet ο Ι Μεταξάς αμφέβαλε για το εάν οι Ιταλοί θα επιτίθεντο το φθινόπωρο, αν και ο Πρέσβης Ιωάννης Πολίτης από τη Ρώμη προειδοποιούσε προσδιορίζοντας την επίθεση μεταξύ 25ης και 28ης Οκτωβρίου. Λόγω του επερχόμενου χειμώνα ο δικτάτορας εκτιμούσε ως πιθανότερη μια ενδεχόμενη έναρξη των επιχειρήσεων την άνοιξη. Ο αρχιστράτηγος των ελληνικών δυνάμεων Αλέξανδρος Παπάγος θα μεταθέσει τις ευθύνες στον Ι Μεταξά: Την απρόκλητον ιταλικήν επίθεσην της 28ης Οκτωβρίου υπέστη η Ελλάς ούσα σχεδόν ανεπιστάτρευτος. Ο αρχιστράτηγος θα ζητήσει και θα πάρει αργότερα, το 1951 ως Αρχηγός του Ελληνικού Συναγερμού, από τον υπουργό των οικονομικών της τότε κυβέρνησης, Α Αποστολίδη, την έγγραφη επιβεβαίωση των προηγουμένων6. Ο Ι Μεταξάς απέφευγε συνειδητά την έντονη πολεμική προετοιμασία για να μην προκαλέσει τις δυνάμεις του Άξονα. Πίστευε ότι με τον τρόπο αυτό θα κρατούσε τη χώρα για ένα σημαντικό διάστημα τουλάχιστον εκτός του θεάτρου των πολεμικών επιχειρήσεων. Ήταν όμως πραγματιστής και είχε την επίγνωση των ορίων του, καθώς τελούσε υπό την αίρεση της βούλησης των Ανακτόρων άμεσα και των Βρετανών εμμέσως. Τα ερείσματά του στην κοινωνία ήταν περιορισμένα, αφού όποτε εκτέθηκε σε εκλογική διαδικασία τα ποσοστά που έλαβε κυμάνθηκαν περί το 4%. Αλλά και οι Ένοπλες Δυνάμεις, σύμφωνα με τα πρωσικά πρότυπα που ακολουθούσε ο Γεώργιος Β΄, γαλουχημένος έτσι από τον πατέρα του Κωνσταντίνο Α΄, βρισκόταν υπό τον απόλυτο έλεγχο του Βασιλιά. Η πολιτική επιβίωση του Ι Μεταξά εξαρτιόταν από την αποδοχή του Γεωργίου Β΄. Αυτός με τη σειρά του όφειλε εν πολλοίς την παλινόρθωσή του στην επίνευση των Βρετανών, με αντάλλαγμα την αταλάντευτη πρόσδεση της Ελλάδας στους σχεδιασμούς της εξωτερικής πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας. Υπ’ αυτήν την έννοια η αντίσταση στους Ιταλούς ήταν για τον Ι Μεταξά μονόδρομος. Ενάμιση χρόνο πριν την εισβολή, στις 18 Μαρτίου 1939, σημειώνει στο Ημερολόγιόν του: Φοβερά απόφασίς μου εν περιπτώσει Ιταλικής απειλής. Ωστόσο το πρωί της 28ης ο Ι Μεταξάς δείχνει έκπληκτος από τις αντιδράσεις των πολιτών. Φανατισμός του λαού αφάνταστος, σημειώνει στο Ημερολόγιόν του και την επομένη αρχίζει να ανησυχεί: Με ανησυχεί η υπεραισιόδοξος Κοινή Γνώμη.
Και δεν είναι ο μόνος που αιφνιδιάζεται από το μεγαλείο της ελληνικής ψυχής. Οι επιτιθέμενοι Ιταλοί είχαν βασιστεί στις εκθέσεις της Πρεσβείας τους, οι οποίες ανέφεραν ότι οι Έλληνες ήταν ανίκανοι προς οποιαδήποτε άμυνα. Ο Emanuele Grazzi δέχθηκε αργότερα την έκρηξη της οργής του Benito Mussolini. Οι Έλληνες έδειχναν τελείως διαφορετική εικόνα από εκείνη που τους παρουσίαζε στις εμπιστευτικές του επιστολές, πολύ δε περισσότερο έναντι του σύγχρονου πολεμικού εξοπλισμού και της αριθμητικής υπεροχής των Ιταλών.
Ο Στρατάρχης Henry Maitland Wilson εξηγούσε αργότερα ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν είχε κανενός είδους προετοιμασία στην Ήπειρο για να μπορέσει να αντιμετωπίσει αυτή την επίθεση και σημείωνε εσχημάτισα τότε την εντύπωσιν ότι ο πόλεμος που διεξήγετο εις την Αλβανίαν ήτο πόλεμος του λαού. Ο Στρατηγός Charles de Gaulle και οι Ελεύθεροι Γάλλοι του κυριολεκτικά παραληρούν: ποτέ από την εποχή της Σαλαμίνας η Ελλάδα δε βρέθηκε σε τέτοιο ύψος!
Ο Βάσος Μαθιόπουλος στο έργο του Αντίσταση αναφέρεται στον Υπουργό της εθνικοσοσιαλιστικής κυβέρνησης Albert Speer ο οποίος υποστήριζε ότι τόσο ο A Hitler όσο και οι στρατιωτικοί του κατελήφθησαν από θαυμασμό. Προσπαθούσαν μόνο να βρουν την ερμηνεία, και ο A Hitler, στηριζόμενος στις ρατσιστικές του θεωρίες, τους έλεγε κομπάζοντας ότι οι σημερινοί Έλληνες είναι απόγονοι των Δωριέων, οι οποίοι κατά τον ίδιο πάντα, ήταν Άρειοι και ινδογερμανική φυλή. Στις φλέβες των Ελλήνων έρεε ινδογερμανικό αίμα και οι Δωριείς ήσαν οι θεμελιωτές του Γερμανικού πολιτισμού.
Η πιο διεισδυτική όμως ματιά στα γεγονότα περιέχεται σ΄ ένα απόσπασμα από τη μυστική έκθεση του Γερμανού Πρέσβη στην Αθήνα Viktor Prinz zu Erbach-Schönberg. Σημειώνει λοιπόν ο διπλωμάτης στην αναφορά του με ημερομηνία 15 Νοεμβρίου 1940 που απευθύνεται στον A Hitler: Για ένα φτωχό λαό, ο οποίος μόλις πριν από 100 έτη θυσιάστηκε σύσσωμος και προτίμησε την πλήρη αθλιότητα προκειμένου να ζήσει ελεύθερος, η εθνική του ανεξαρτησία, όσο και αν αυτό φαίνεται άποψη αναχρονιστική, δεν είναι έννοια χωρίς περιεχόμενο, ιδιαίτερα απέναντι σε έναν εχθρό όπως οι Ιταλοί.
Κλείνω με ένα σχόλιο του Γεώργιου Σεφέρη, που θα γράψει ένα χρόνο μετά την έναρξη του πολέμου: Όταν ήρθε η 28η, δεν μπόρεσε να ιδεί ότι τότε μόνο, και όχι στις εορτές του Σταδίου, ολόκληρος ο λαός ήταν μαζί του, μαζί με την απάντηση που έδωσε στον Grazzi την αυγή. Δεν μπόρεσε να καταλάβει ότι η ημέρα εκείνη δεν επικύρωνε αλλά καταργούσε την 4η Αυγούστου8.
Παραπομπές:
1. Α Τζίφου, Αναμνήσεις, στο Ημερολόγιο Ι Μεταξά, τόμος Δ΄, Σελ 744. Ο Ιταλός Πρέσβης Emanuele Grazzi αναφέρει στο Il Principio della fine - L' impresa di Grecia ( Η αρχή του τέλους - Η επιχείρηση της Ελλάδας) ότι ο Ι Μεταξάς του απάντησε λέγοντας Alorsc’est guerre(Λοιπόν, αυτό σημαίνει πόλεμος)
2,4 & 6. Σπύρος Β Μαρκεζίνης, Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος, Τόμος Πρώτος, Σελ 173. Στον ίδιο επίσης Τόμο Σελ 162 και Υποσημείωση 3η στη Σελ 185.
3. Ιωάννης Ο Ιατρίδης, Εξέγερση στην Αθήνα, Υποσημείωση 71, Σελ 217
5. Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας, Τόμος Γ΄ Σελ 14-15 και Νίκος Ζαχαριάδης, Ιστορικά Διλήμματα-Ιστορικές Απαντήσεις, Σελ 31-33.
7.Lord Wilson, Eight years overseas 1939-1947, Hutchinsib and CO, Σελ 75.
8. Γιώργος Σεφέρης,1972. Χειρόγραφο Σεπτεμβρίου ’41. Επιμέλεια Ε. Χ. Κάσδαγλης, Αθήνα, εκδόσεις Ίκαρος.